- عمو مجله ای
- يكشنبه ۱۶ تیر ۹۸
- ۱۳:۴۶
- ۰ نظر
سفره هفت سین عید نوروز
هفت‌سین سفره‌ای است که ایرانیان، هنگام نوروز می‌آرایند. این سفره روی زمین یا روی خوان پایه گذاشته می‌شود. هم‌وندان (اعضای) خانواده در زمان گردش سال در کنار سفره
هفت‌سین می‌نشینند. دسته‌ای نیز سفره را تا سیزده روز پس از نوروز نگه می‌دارند و در پایان این چرخه، در روز سیزده نوروز، سبزه را به آب می‌سپارند.
سفره هفت‌سین ویژه نوروز نیست و گروهی این سفره یا مانندش را برای جشن زناشویی یا شب چله آماده می‌کنند.
به گفته دانشنامه ایرانیکا، مردمان دیگری که با ایرانیان فرهنگ و آیین‌های میان‌وند دارند (مانند افغان‌ها، تاجیک‌ها، و ارمنی‌ها) این سفره را می‌چینند و این سفره حتی میان کردها
و آذری‌ها (که هر دو از نگاهبانان آیین‌های باستانی ایرانی بوده‌اند) نیز همه گیر نبوده است، هر چند به تازگی سفره هفت‌سین در میان زرتشتیان شهرنشین فراگیر شده است.
هفت سین خلاف آنچه درباره آن مشهور است شاید آیین کهنی نباشد، اما جنبه‌های نمادین آن ریشه‌های کهنی دارد. در واقع، منبع معتبری که به پهن کردن سفره هفت سین
در زمان‌های دور اشاره کند، وجود ندارد و اغلب اشاره‌ها متعلق به زمان‌های نزدیک به معاصر، مثلا دوران قاجار است. به عبارتی سفره هفت سین،
تجلی مدرن‌تر آیین‌های نوروزی در کاشت دانه‌ها، ستایش امشاسپندان و پاکی و معنویت و پذیرایی از ارواح گذشتگان و فروهرها (گونه‌ای از روان آدمی یا نوعی همزاد آدمیان)
است که بیش از هر چیز با تقدس عدد هفت آمیخته و به یک مراسم فراگیر در دوران ما تبدیل شده است.
استوانه‌ای که به خوان تبدیل شد
هفت عدد مقدس ایرانیان است. از همین رو مهرداد بهار، نویسنده و پژوهشگر ایرانی، آیین هفت سین را در ارتباط با تقدس هفت سیاره می‌داند و می‌نویسد که گمان بر این بوده
که اگر کسی هر هفت را در اختیار داشته باشد، نظر لطف هر هفت سیاره را به خود جلب کرده و خوشبخت می‌شود.
به جز این، ایرانیان هفت را نماینده هفت امشاسپند می‌دانستند؛ هفت فرشته بزرگ که هر کدام یکی از صفات اهورامزدا را نمایندگی می‌کنند.
امشاسپندان و نمادهایشان در این سفره حضور دارند مثلا شیر نشانه وهومن، سپند و بیدمشک نشانه سپندارمذ، ظرف آب و سمنو به نشانه آناهیتا هستند.
محمدعلی دادخواه در کتاب «نوروز و فلسفه هفت سین» می‌نویسد: "الگوی هفت‌سین، هفت‌نام هفته نخست هر ماه، برابر با نام "امشاسپندان" است که فرشتگان الهی‌‌اند
و نیکی و پاکی و ستایش را از آسمان به انسان زمینی عرضه می‌دارند. امشاسپندان فروزه‌های اهورامزدا و هر کدام دارای مفهومی هستند
که بخشی از عظمت خداوند یکتا را به آدمی می‌شناسانند و با شناخت و پیروی از این مفاهیم و ایزدان می‌توان اهورامزدا را درک کرد."
این یک دلیل برای هفت‌تایی بودن عناصر سفره هفت سین است اما ابوریحان بیرونی، در آثار الباقیه که کتابی است به زبان عربی درباره گاه‌شماری و گاه‌شناسی ملل باستانی،
نوشته است: "چون جمشید بر اهریمن که راه خیر و برکت و باران سبز شدن گیاه را گرفته بود، پیروز شد و دوباره باران باریدن گرفت و گیاهان سبز شدند،
مردم گفتند روز نو (یعنی روز نوین و دوره‌ای تازه) آمده است. پس هر کسی ظرفی جو کاشت و مردم در روز نوروز در هفت طرح، هفت نوع غله کاشتند و سبز کردند."
برخی با تکیه بر این روایت معتقدند که پس از آن، این رسم در میان ایرانیان باقی ماند که روز نوروز در کنار خانه هفت صنف از غلات را بر هفت استوانه بکارند و از روییدن این غلات،
خوبی و بدی زراعت و حاصل سال آینده را حدس بزنند.
با تکیه بر این رسم، گفته می‌شود که هفت سین اشاره به همین هفت صنف غلات دارد: کاشتن هفت صنف که در اوایل ظهور اسلام در ادامه سنت‌های باستانی رواج داشته،
کم کم در افواه تغییر کرده و به «هفت صن»، «هفت سن»، «هفت سین» تبدیل شده و در نهایت از روی معنای ظاهری کلمه،
به سنت فراهم کردن هفت عنصر سین دار بر سفره نوروزی تبدیل شده است.
اما این تنها تفسیر از معنای هفت سین نیست.بهرام فره‌وشی، تاریخ‌شناس مبنای هفت‌سین را چیدن هفت سین یا هفت قاب بر خوان نوروزی بیان می‌کند.
هفت سینی، بعدها با حذف یا به صورت هفت سین درآمده است و بنا براین نوشته هنوز هم در بعضی از روستاهای ایران این سفره را «سفره هفت‌سینی» می‌گویند.
گفته می‌شود که این روایت به روزگار ساسانیان بر می‌گردد که در آن روزگار قاب‌های منقوش، زیبا و گرانبهایی از جنس کائولین به ایران آورده می‌شد،
که بعدها به نام کشوری که از آن می‌آمد، «چینی» نامیده شد و در تغییر گویش به صورت «سینی» یا «صینی» رواج پیدا کرد و برای چیدن خوان نوروزی از آن استفاده می‌شد.
هفت ظرف از این ظرف‌ها را به نیت هفت امشاسپند، پر از نقل و قند و شیرینی می‌کردند و بر سر خوان‌های نوروزی می‌گذاشتند.
این روایت هم با این شبهه روبه‌روست که ایرانیان باستانی تماس مستقیم چندانی با چین نداشتند و چینی هنوز هم به ظروف شکستنی، گفته می‌شود و تغییر نیافته است.
برخی حتی گفته‌اند که هفت سین اصلا «هفت شین» بوده و در گذشته بر سفره شراب و شیر و شیرنی می‌نهاده‌اند اما بعدها با ورود اسلام به ایران و رواج زبان عربی،
به دلیل نبود «چ» در زبان عربی به سین تغییر نام داده و سرکه جایگزین شراب شده که حرام است و در نهایت، «هفت شین» یا «هفت چین» به «هفت سین» مبدل شده است.
با این حال، بیتی که اغلب این منابع به آن استناد می‌کنند، یک بیت آشکارا متاخر است و صحت هفت شین بودن هفت‌سین و تعلق آن به دوران کیانی را زیر سوال می‌برد:
««روز نوروز در زمان کیان/می‌نهادند مردم ایران/شهد و شیر و شراب و شکر ناب/شمع و شمشاد و شایه اندر خوان».
یک نظر دیگر درباره چرایی گستردن سفره هفت‌سین را هاشم رضی در کتاب «گاه‌شماری و جشن‌های ایرانیان» بیان کرده.
او نوشته: «ایرانیان عقیده داشتند که در ایام نوروز ارواح درگذشتگان از جایگاه آسمانی خود به زمین و به خانه‌های خویش باز می‌گردند. بازماندگان برای پذیرایی از آنها سفره‌ای
رنگین می‌گستراندند و انواع خوراک‌ها و نوشاک‌ها را در آن می‌نهادند تا ارواح درگذشتگان از پذیرایی و صفا و پاکیزگی بازماندگان، دل خوش شده و آنان را برکت عطا کنند.
این رسم توجیه سفره نوروزی یا هفت سین شد.»
سین‌های سلامتی و باروری
با بررسی این روایت‌ها آنچه بیش از هرچیز روشن می‌شود، تاخر زمانی این سنت نسبت به سایر آیین‌های نوروزی و ابتکار مردم در آمیختن آن با باورهای اسطوره‌ای و کهن ایران
است. اما با در نظر گرفتن هرکدام از این روایت‌ها، در نهایت آنچه به سنت ایرانی بر سفره هفت سین نهاده می‌شود چند ویژگی مشترک باید داشته باشد؛
اینکه نامش پارسی باشد، با سین شروع شود، ریشه گیاهی داشته باشد و خوردنی باشد و نامش ترکیبی نباشد.
مشهورترین ارکان این سفره عبارت است از سیر، نشانه اهورامزداست و نماد مبارزه با زشتی و پلشتی، همچنین نماد زدودن چشم زخم و بیماری. سبزه نشانه فرشته اردیبهشت
و نماد آب‌های پاک، سیب، نشانه فرشته سپندارمزد (فرشته زن) و نماد بارداری و پرستاری و سمنو، نشانه فرشته شهریور، نماد خواربار، زایش گیاهی و بارور شدن گیاهان،
فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیروست. سنجد، نشانه فرشته خرداد است و نماد دلبستگی، سرکه، نشانه فرشته امرداد، نماد جاودانگی و صبر، و سماق، نشانه فرشته
بهمن و نماد باران.
محمدعلی دادخواه، فلسفه هریک از اعضای هفت سین را چنین بر می‌شمرد: «سنجد، گام نخست سفره هفت سین به نشانه ورود به سرزمین خرد و ندای خردگرایی و دعوت به
عقل است. گام دوم، سیب، راهیابی به شهر سلامتی و نماد صحت، سلامت شخص و جامعه است، سومین قدم، سبزه رسیدن به ساحل ایثار و مفهوم آن صلای از
خودگذشتگی و ایثار است. پایه چهارم سمنو، دست‌یابی به خانه توانایی و نیایش قدرت و مبارزه با ضعف است. گام پنجم، سیر، نماد و نشانه مناعت طبع که شایسته است
انسان همواره با قناعت بر جهان بنگرد. شاخه ششم، سرکه، نماد پذیرش ناملایمات و پذیرش واقعیت‌های حیات است و گام هفتم، سماق، نماد و نشانه صبر، بردباری و شرط
دست‌یابی به پیروزی و نشستن بر اریکه کامیابی، مبارزه و مقاومت است.»
اما اینها که گفتیم تنها اعضای رسمی سفره هفت سین نیستند و برای تکمیل آن عناصر دیگری هم بر این سفره قرار می‌گیرند. ترکیب این عناصر هم اغلب به گونه‌ای است که
کامل کننده مفاهیم روحانی و نمادین سین‌ها باشد و باروری و رویش و ثروت را به خانه‌های ایرانیان بیاورد. آینه، کتاب، شمعدان، تخم مرغ رنگی، میوه، گل، شیرینی، آجیل، نان،
شیر، ماست، پنیر، گلاب، عسل، شکر، تنگ یا کاسه آب، بیدمشک، برنج و نظایر آن، بنا به عرف و سنت و اعتقاد مردمان نواحی مختلف بر سفره هفت سین جای می‌گیرند.
مسلمانان قرآن را به عنوان کتاب بر هفت سین می‌گذارند و خانواده‌های سکولارتر دیوان اشعار نظیر شاهنامه و غزلیات حافظ و سعدی را بر می‌گزینند.
آیینه بر اغلب سفره‌ها و سنت‌های ایرانی مثل سفره عقد و هنگام اسباب‌کشی به نیت پاکی و انعکاس بی‌نهایت و نمایش شفافیت حضور دارد و
شمع که به تعداد اعضای حانواده روشن می‌شود، باید هنگام انتظار برای تحویل سال بسوزد. ماهی قرمز با وجود تمام بحث و جدل‌ها درباره اصالت یا بی‌اصالتی حضورش بر سفره
هفت سین، در تنگ آب نماد حرکت و زندگی و جنبش است. گذاشتن سیب سرخ، انار یا نارنج بر آب رایج است برای درخواست بارش و برای برکت و روزی قطعات نان،
برنج و گندم بر سفره می‌گذارند.
سین‌های سفره هفت‌سین
نکتهٔ درخور نگرش در مورد هفت سین‌های باستانی و کهن که از زمان باستان تا امروز از سوی نیاکان ما بر خوان نوروزی می‌نهادند این است که هفت سین‌ها باید دارای این پنج ویژگی باشند:
نام آنها پارسی باشد
با بند واژه سین آغاز شود
دارای ریشه گیاهی باشد
خوردنی باشد
نام آنها ترکیبی نباشد
سیر
سیر، نشانه اهورامزدا است و نماد مبارزه با زشتی و پلشتی. همچنین نماد زدودن چشم زخم است که باید حتماً بر سر سفره نهاده شود. به اعتقاد زرتشتیان بوی سیر دیوان را می‌گریزاند. زرتشتیان سیر را با تکه‌های نان که در آن ترید کرده‌اند، در مراسم پرسه با سداب به کار می‌برند و بر سر سفره نیایش می‌گذارند.
پوست سیر را هرگز در جایی نمی‌گذارند زیرا معتقدند از سحر هم بدتر است، به همین جهت برای کندن پوست آن ابتدا سیر را در آب می‌خیسانند و بعد پوستش را می‌کنند، هم چنین معتقدند اگر پوست سیر را با پیاز گلپر و اسفند در خانه بسوزانند، به خصوص در صبح روز پنجشنبه، بویش، خانه را پاک می‌کند.
سبزه
سبزه نشانه فرشته اردیبهشت است و نماد آب‌های پاک.
سبزه از اجزای اصلی سفره شمرده می‌شود و معمولاً از گندم، یونجه، ماش یا عدس سبزشده است که ممکن است بر کوزه سبز کنند. شاید زیباترین ویژگی سفره هفت‌سین را می‌توان به وجود سبزه آن دانست، به این دلیل که سبزه با رنگ و طراوت خود دلها را شادمان می‌سازد و با نگریستن به آن طلوع سال جدید را زیباتر می‌کند. در ایران باستان رسم بر این بود که ۲۵ روز قبل از نوروز در کاخ پادشاهان ۱۲ ستون از خشت خام برپا می‌ساختند و بر هرکدام یک نوع غله می‌کاشتند و معتقد بودند اگر سبزه‌ها خوب بروید سال پر برکتی است. دانه‌هایی که امروزه کشت می‌شود بیشتر گندم و عدس است.
سیب
سیب، نشانه فرشته سپندارمزد (فرشته زن) است و نماد بارداری و پرستاری.
سیب را مادر یا پدربزرگ خانواده بر سفره هفت‌سین می‌چیند شاید به آن خاطر که همه ما بارها شاهد دلواپسی و نگرانی مادر خانواده برای حفظ سلامتی اعضای خانه بوده‌ایم.
سمنو
سمنو، نشانه فرشته شهریور است. نماد خواربار، زایش گیاهی و بارور شدن گیاهان، فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیرو است.
سمنو از جوانه‌های تازه رسیده گندم تهیه می‌شود.
سنجد
سنجد، نشانه فرشته خرداد است، و نماد دلبستگی.
سنجد که عطر برگ و شکوفه‌های آن محرک عشق و مهر است و از مقدمات اصلی زایندگی به شمار می‌آید، باید بر سر خوان نوروزی نمایان باشد.
وجود سنجد در سفره نوروزی انگیزه زایش کیهانی است.
سرکه
سرکه، نشانه فرشته امرداد است، و نماد جاودانگی و صبر.
سماق
سماق، نشانه فرشته بهمن است، و نماد باران.
سماق نماد عشق مهر و پیوند دلها است که بر سر سفره هفت‌سین نهاده می‌شود.
ناگفته نماند که برخی از اجزا، که بسیاری از مردم به عنوان "سین" در سفره هفت سین قرار می‌دهند، نادرست است.
هرچند که قرارگیری این اجزا بر سفره به به جهت تکمیل و یا زینت مورد تأیید است؛ ولی در نظر گرفتن آنها به عنوان "سین" صحیح نیست.
برخی از مواردی که به غلط در مجموعه "سین"های سفره قرار گرفته‌اند عبارتند از:
"سکه": کلمه تازی است. ریشه پارسی آن "چکه" است که به اعراب به دلیل ناتوانی در تلفظ حرف چ، آن را به صورت سکه ادا کرده‌اند. همچنین سکه ریشه گیاهی ندارد.
"سپند (اسفند)": خوراکی نیست.
"سبزی پلو، سیرترشی، سیب زمینی": ترکیبی هستند
"ساعت، سیخ،...": ریشه گیاهی ندارند.
"سماور": نه خوراکی است و نه پارسی. ریشه کلمه روسی است.
"سنبل": نه خوراکی است و نه پارسی. سنبل کلمه عربی است و معادل پارسی آن "خوشه" می‌باشد.
سایر اجزای سفره
در کنار هفت سین، اجزای دیگری نیز قرار می‌گیرند که معمولاً به نماد مفاهیمی چون نوزایی، باروری، فراوانی، ثروت (مانند سکه) و مانند آنها یاد می‌شود.
این اجزاء ممکن است برای زینت یا کامل کردن مجموعه باشند. از جملهٔ این اجزاء می‌توان از آینه، کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعهٔ اشعار از قبیل دیوان حافظ و شاهنامهٔ
فردوسی)، شمعدان (در بعضی سنت‌ها تعداد شمع‌ها به تعداد فرزندان خانواده است)، تخم مرغ رنگی، میوه، گل، شیرینی، آجیل، نان، شیر، ماست، پنیر، گلاب، عسل، شکر،
تنگ یا کاسهٔ آب (معمولاً حاوی برگ یا ماهی یا انار یا ترنج یا سایر مرکبات)، بیدمشک، بادبزن و سبزی خوردن نام برد.
آینه و کتاب در کنار آن هم از اجزائی است که در بسیاری از سفره‌های هفت سینی چیده می‌شود. برخی بر این باورند که سکه که نماد «دارایی» وآب که نماد
«پاکی و روشنایی» است بهتر است در کنار هم قرار گیرند و سکه را درون ظرفی از آب سر سفره می‌گذارند. یا به امید ازدیاد ثروت، سکه را بر آینه می‌گذارند.
برخی از این اجزا به شرح زیر است:
قرآن
گذاشتن قرآن در سفره هفت‌سین در میان مسلمانان رواج دارد.
آینه
نماد جهان بی‌پایان و بارگاه خداوندی است.
ماهی قرمز
ماهی قرمز نماد سال نوی چینی است و در کمتر از ۱ قرن پیش در کنار سفره هفت سین پارسی جای گرفته است. در آیین پارسی، انار و یا سیب سرخ را بر آب قرار می‌دهند.
گندم
نماد روزی، فراوانی و برکت
نان
بنیاد تغذیه است و در سفره نشانه برکت و روزی است
تخم مرغ رنگ شده
نشانه رنگارنگی نژادهای مختلف بشری و تأکید بر این که بنی‌آدم اعضای یکدیگرند
شمع
به تعداد اعضای خانواده برای آرزوی شادی و روشنایی زندگی آنهاست. شعله افروخته نماد روشنایی جاودانه است.
جامی پر از آب با چند قطره گلاب
نشانه تازگی و نماد باروری و وجود زندگی. چند برگ نارنج به نشانه آرزوی سرسبزی روی آب شناور است. وجود نارنج شناور در آب، نماد شناوری زمین در کیان است.
کوزه‌ای پر از آب
نشانه درخواست باران و فراوانی آب است.
منبع: فایندز
